Znaczenie projektu

► Dotychczasowy stan wiedzy

► Uzasadnienie nowatorskiego charakteru badań

► Uzasadnienie podjęcia problemu badawczego

► Znaczenie wyników projektu dla rozwoju danej dziedziny i dyscypliny naukowej oraz rozwoju cywilizacyjnego

---

 

 

Dotychczasowy stan wiedzy

Procesy rozwoju społeczno-gospodarczego różnicują się w przestrzeni prowadząc do kształtowania się w jej strukturze znacznych zróżnicowań, których skala prowadzi często do spowolnienia lub wręcz zahamowania tych procesów. Wynika to z dywersyfikacji zróżnicowań czynników rozwoju, które z różną siłą występują i oddziałują w przestrzeni ekonomicznej. Pomimo tego próby wyjaśniania procesów rozwojowych na gruncie ekonomii przez wiele dziesięcioleci opierały się na teoriach traktujących z założenia przestrzeń homogenicznie. W toku ich ewolucji zmieniały się czynniki, które wskazywano za istotnie kształtujące rozwój. Początkowo były to czynniki klasyczne, z eksponowanym wymiarem ilościowym: ziemia, kapitał, praca, znane z prac A. Smitha i D. Ricardo, które następnie adaptowano do potrzeb neoklasycznych modeli rozwoju i poszerzano o czynniki związane z postępem technologicznym (Solow 1956; Borst and Stein 1964; Richardson 1973). Następnie ewaluowały one w kierunku czynników uwzględniających nowe kategorie kapitału oraz akcentujących ich wymiar jakościowy, w tym kapitał ludzki i społeczny (Romer 1986, 1990, 1994; Lucas 1988) oraz kapitał instytucjonalny (Williamson 1981; Amin 1999). Zmieniało się również interpretowanie ich oddziaływania, z dominującego na początku podejścia egzogenicznego do współcześnie silnie akcentowanego podejścia endogenicznego (Molle and Cappellin 1988; Romer 1990; Porter 1990, 2000; Leon-Ledesma and Thirlwall 2002). Rozważaniom tym towarzyszyły rozwijane na gruncie ekonomii, geografii, a w końcu regional science koncepcje lokalizacji, ale nie były one włączane w mainstream of economics (Marshall 1920; Perroux 1955; Isard 1960; Friedmann and Alonso 1964; Boudeville 1964, 1972; Paelinck 1965; Friedmann 1967).

Znaczenie czynników terytorialnych (territory matters) było podnoszone przez wielu autorów. Jednak ze względu na trudności w ich uwzględnianiu w modelach wolnokonkurencyjnych oraz ze względu na wzrost znaczenia trudno mierzalnych korzyści, w tym wieloaspektowo (niekoniecznie geograficznie) rozpatrywanej bliskości, nie znajdowały one powszechnego uznania. Sytuacja ta uległa zmianie z chwilą wprowadzenia i upowszechnienia koncepcji nowej geografii ekonomicznej (New Economic Geography), która zwróciła uwagę na konieczność uwzględniania uwarunkowań przestrzennych w wyjaśnianiu współczesnych procesów rozwoju społeczno-gospodarczego prowadzących do istotnych zróżnicowań w różnych układach terytorialnych (Krugman 1991a, 1991b, 1995). Z jednej strony prace P. Krugmana i jego zwolenników otworzyły nowy etap w wyjaśnianiu procesów ekonomicznych. Z drugiej strony krytyka jego koncepcji wskazująca na przewartościowanie znaczenia sektora przedsiębiorstw przy jednoczesnym niedostrzeganiu znaczenia procesów społecznych warunkowanych terytorialnie otworzyły szerokie pole do dyskusji na temat znaczenia kapitału terytorialnego w procesach rozwoju (Capello 1999; Camagni 1999, 2008). Wskazane tendencje, pomimo toczącej się dyskusji na temat znaczenia podejścia aprzestrzennego (place neutral approach) i przestrzennego (place based approach) w interwencji rozwojowej (Reshaping economic... 2009; Barca i in. 2012) wpływają na reorientację programowania i realizacji polityki regionalnej UE. Poszukiwanie nowych podejść w tym zakresie wynika z niedoskonałości dotychczas stosowanych ujęć, a zwłaszcza relatywnie niskiej efektywności udzielanej interwencji rozwojowej. Pomimo jej zmian nadal jest zdominowana przez paradygmat wyrównawczy, preferujący wspieranie słabszych regionów, bardzo często poprzez proste transfery środków finansowych przeznaczanych na rozwój infrastruktury (Spilanis et al. 2013; Maynou et al. 2014; Rodrígues-Pose and Garcilazo 2015). Uzasadnia to potrzebę ewaluacji dotychczasowych praktyk i wskazywanie bardziej efektywnych działań kształtujących i wzmacniających czynniki rozwoju, przy uwzględnieniu współczesnych wyzwań polityki regionalnej (Bachtler and Ferry 2015; Brandsma and Kancs 2015). Wyzwania te wynikają z dążenia do wzrostu efektywności interwencji polityki regionalnej i zmieniającego się układu czynników rozwoju związanego z redefinicją ich znaczenia w warunkach globalizacji kryzysu. W dążeniu do poprawy efektywności polityki regionalnej zwraca się uwagę na implementację założeń podejścia zorientowanego terytorialnie (place-based approach). W ramach tego podejścia uwzględnia się specyfiki zasobów endogenicznych kształtujących się w układach terytorialnych, co znalazło szerokie zastosowanie w reformie praktyki polityki regionalnej UE. , zorientowanej na dążenie do poprawy spójności ekonomicznej, społecznej i terytorialnej (Faludi 2006; Barca 2009; Barca et al. 2012; McCann and Varga 2015; Partridge et al. 2015).

Współcześnie podejście zorientowane terytorialnie nabiera szczególnego znaczenia w warunkach globalizacji gospodarki, w których krótko- i średniookresowe zmiany zachodzące często w bardzo oddalonych geograficznie systemach ekonomicznych wpływają na długookresowe efekty gospodarcze danego terytorium (Thissen and Van Oort 2010). Podejście zorientowane terytorialnie (place-based approach) bazuje na dwóch podstawowych założeniach. Po pierwsze zakłada się, że każde miejsce ma swoją specyfikę ekonomiczną, społeczną, kulturową i instytucjonalną, która kształtując się spontanicznie i/lub poprzez celową interwencję w czynniki rozwoju, tworzy jego kapitał terytorialny¹. Po drugie skuteczne wykorzystanie tego kapitału wymaga wiedzy i umiejętności w zakresie stosowania polityk rozwojowych. Tylko ten kto wie jakie, gdzie i kiedy czynniki rozwoju wymagają tworzenia lub wzmacniania może osiągać wzrost efektywności interwencji rozwojowej (Barca i in. 2012). Prowadzi to do wniosku, że jak pisze J. Villaverde (2006, p. 131) „…space plays a significant role in the process of economic growth and convergence…”, a rozpoznanie specyfik terytorialnych warunkuje skuteczne kształtowanie czynników rozwoju, które nie powinny być unifikowane, a powinny uwzględniać heterogeniczność zasobów endogenicznych (Rodrígues-Pose 2013). Ważny nurt poszukiwań poprawy efektywności polityki regionalnej wiąże się również z toczącą się dyskusją na temat paradygmatu polityki rozwoju, wskazującą na konieczność wzmacniania procesów rozprzestrzeniania się rozwoju z rdzeni na peryferia i odchodzenia od prostej koncentracji środków w obszarach mniej rozwiniętych. Podejście to bazuje na koncepcji biegunów wzrostu (Perroux 1955; Myrdal 1957; Hirschmann 1958; Boudeville 1964, 1972; Paelinck 1965; Grzeszczak 1978; Grzeszczak 2007) i koncepcji rdzeni i peryferii (Friedmann i Alonso 1964; Friedmann 1967, 1974), które postrzegają proces rozwoju przez pryzmat jego polaryzacji w obszarach wzrostu oraz dyfuzji rozwoju na obszary otaczające (Lasuen 1969, 1973; Lasuen i Aranzadi 2002). Nie chodzi w tym przypadku jedynie o klasyczną przestrzenną dyfuzję znaną z prac Hägerstranda (1951, 1952, 1967) i innych autorów wykorzystujących jego doświadczenia (w polskiej literaturze przedmiotu m.in.: Łoboda 1983; Kamiński, 1982; Werner 2003; Męczyński 2007), która opiera się na procesie rozprzestrzeniania się konkretnych schumpeterowskich innowacji (Schumpeter 1960). Proces oddziaływania biegunów wzrostu na obszary słabsze gospodarczo powinien być rozpatrywany w kontekście, nawiązującym do procesu „rozlewania się” (spill over) efektów rozwojowych (Zucker i in. 1998; Ramos i in. 2009; Zoltan i Sanders 2011). Nawiązuje to do doktryny liberalnej w ekonomii, zakładającej swobodę wyrównywania poziomu rozwoju bez konieczności stosowania interwencjonizmu państwowego, który mógłby prowadzić np. do uzależniania obszarów otaczających rdzenie od wsparcia socjalnego (Richardson 1984; Lambooy 2005).

Warunkiem dla uruchomienia procesu rozprzestrzeniania się rozwoju jest otwarcie się obszarów słabszych gospodarczo na czynniki egzogeniczne przy jednoczesnym maksymalnym wykorzystaniu zasobów endogenicznych,. Może to w konsekwencji prowadzić do pozytywnego oddziaływania obszaru o wyższym poziomie rozwoju na jego otoczenie. Nie musi ono wiązać się z dyfuzją innowacji, ale przykładowo może dotyczyć poprawy wyposażenia infrastrukturalnego, dzięki czemu na obszarach otaczających rdzenie poprawia się dostęp do miejsc pracy i do usług wyższego rzędu oraz podnosi się poziom życia jego mieszkańców (Vickerman 1999; Spiekermann and Neubauer 2002; Komornicki 2007; Knowles i in. 2008; Komornicki i in. 2010). Zmiany te uruchamiają procesy rozwojowe, które ograniczają recesję i odpływ ludności, co pozwala traktować obszary słabsze gospodarczo jako peryferia wstępujące (Keeble i in. 1999a; 1999b; Asheim i in. 2001). Omawiane oddziaływanie może jednak również skutkować negatywnymi następstwami związanymi np. z uzależnieniem technologicznym, drenażem kapitału ludzkiego oraz „wypłukiwaniem” innych czynników rozwojowych, co klasyfikuje obszary otaczające jako peryferia zstępujące (Meijers i in. 2007; Coorado i in. 2009; Kamps i in. 2009). W konsekwencji współczesne modele i koncepcje ekonomiczne świadczące o utrzymującej się pozycji teorii rozwoju spolaryzowanego w wyjaśnianiu zjawiska dyfuzji procesów rozwojowych napotykają na szeroką krytykę zarówno na gruncie naukowym, jak i politycznym². Nie zmienia to jednak faktu podejmowania prób ich zastosowania w praktyce polityki regionalnej. Tym samym prawdziwym staje się pogląd A. Kuklińskiego (1987), który stwierdził, że wbrew poglądom wielu wybitnych autorów, idei rozwoju spolaryzowanego nie da się wyeliminować z intelektualnych i instytucjonalnych ram polityki regionalnej w przyszłości, ze względu na fakt, że stanowi on cechę obiektywną rzeczywistości.. Kształtowanie czynników rozwoju zgodnych z tym podejściem stanowi prawdziwe wyzwanie zarówno na gruncie teorii jak i praktyki polityki regionalnej. Zmieniające się uwarunkowania procesów rozwojowych prowadziły do redefinicji znaczenia czynników rozwoju w ramach nowej teorii wzrostu (Romer 1986, 1990; Lucas 1988) i nowej geografii ekonomicznej (Krugman 1991a, 1995). Specyfika tych teorii wynika ze zmiany w podejściu do czynników rozwoju (przyjęcia ich endogenicznego charakteru), w tym czynnika innowacji (warunkowanego w dużym stopniu jakością kapitału ludzkiego i społecznego oraz takimi procesami jak uczenie się przez działanie oraz knowledge spillovers) (Hudson 1999; Doloreux i Shearmur 2011; Farole i in. 2011; Zoltan i Sanders 2011), szerokiego ujęcia kapitału (odchodzącego od determinującej pozycji kapitału materialnego) (Coleman 1988; Hilpert 2006; Martinez i Aldrich 2011) oraz pojawienia się w przestrzeni ekonomicznej nowych form organizacji działalności gospodarczej, takich jak np. grona (clusters) rozwoju, centra innowacji, czy sieci gospodarcze (Porter 1990; Stiglitz 2004; Lambooy 2005; Stryjakiewicz 2005; Asheim i in. 2011). Szczególne znaczenie w kształtowaniu tak postrzeganych czynników rozwoju zyskują uwarunkowania instytucjonalne. Należy je rozumieć jako (a) zespół norm prawnych lub obyczajowych kształtujących pewne działania lub działalności, jak również jako (b) działanie lub zespół działań cechujących się pewnymi normami (Znamierowski 1947/48; Ostrom 1986; North 1990). Uwarunkowania instytucjonalne czynników rozwoju tradycyjnie są związane z drugim ze wskazanych podejść i łączy się je z identyfikacją wyposażenia instytucjonalnego danego terytorium oraz jego instytucjonalizacją związaną z nadaniem in jure określonych kompetencji i odpowiedzialności instytucjom sprawującym władztwo terytorialne (Chojnicki 1996).

Współcześnie w określaniu wpływu uwarunkowań instytucjonalnych na kształtowanie czynników rozwoju akcentuje się natomiast pierwsze podejście. Zgodnie z nim twierdzi się za North-em (1990, s. 477), że stanowią one „…the rules of the game in a society; (and) more formally, (as) the humanly devised constraints that shape human interaction…” wykazując największy związek z jakością kapitału społecznego oraz w istotny sposób determinując procesy rozwojowe (Amin 1999; Farole i in. 2011; Rodrígues-Pose 2013; Rodríguez-Pose and Garcilazo 2015). Nowe podejście do czynników rozwoju znajduje powszechne zastosowanie w koncepcji polityki regionalnej rozwoju endogenicznego (Molle i Cappellin 1988; Martin i Sunley 1998; Barro i Sala-i-Martin 2004; Barquero, 2006). Jej wdrażanie wymaga systemowych działań interwencyjnych, lepiej dostosowanych do specyfiki czynników rozwoju obszarów słabszych ekonomicznie, zwłaszcza na poziomie lokalnym, ze względu na ograniczony poziom dywersyfikacji ich zasobów endogenicznych. Działania te powinny być ukierunkowane na kształtowanie czynników zapewniających pełne wykorzystanie zasobów endogenicznych oraz budowanie relacji funkcjonalnych z obszarami lepiej rozwiniętymi. Może to prowadzić do osiągania przez obszary otaczające poziomu „masy krytycznej” czynników endogenicznych, umożliwiających absorpcję pozytywnego oddziaływania biegunów wzrostu oraz uruchamiających proces ich trwałego i samodzielnego rozwoju (Martin 1999; Martin 2008; Churski 2008, 2014; Stilianos i Konstantinos 2011). Bardzo aktualne wyzwanie współczesnej polityki regionalnej stanowi, także problem budowania odporności na konsekwencje globalizacji zjawisk kryzysowych przy wykorzystaniu koncepcji resilience, który zyskał na znaczeniu w konsekwencji światowego kryzysu finansowego i jego negatywnych następstw w gospodarce państw i regionów UE (Economic Crisis… 2009; The impact of the financial… 2009; The EU's response… 2009; Communication on a European… 2009). Koncepcja resilience została wprowadzona na grunt rozwoju regionalnego i polityki regionalnej w ramach dyskusji nad uwarunkowaniami i celami rozwoju zrównoważonego i adaptacji do zmian klimatycznych (Simme and Martin 2009). Szybko jednak zastosowanie tej koncepcji uległo poszerzeniu, a resilience generalnie zaczęto interpretować jako zdolność wyjścia jednostek/przedsiębiorstw lub systemów/systemów gospodarczych ze stanu zaburzenia równowagi lub szoku rozwojowego wywołanego różnymi uwarunkowaniami (Drobniak 2014). Do uwarunkowań tych na gruncie procesów ekonomicznych zaliczyć można kryzys ekonomiczny, szokowo rosnące przewagi konkurentów zewnętrznych, nieoczekiwaną upadłość podmiotów gospodarczych, czy też gwałtowne zmiany technologiczne (Walker et al. 2006; Foster 2007; Gerst et. al. 2009; Hudson 2010). Skutkują one redefinicją czynników rozwoju i interpretacji ich oddziaływania w wymiarze gospodarczym, społecznym oraz terytorialnym, zwłaszcza na obszarach wymagających wzmocnienia odporności na zjawiska kryzysowe (w tymwiększość regionów państw członkowskich UE). Zakres tej redefinicji oraz jej konsekwencje stały się przedmiotem analiz, których wyniki mają być podstawą dla wdrażania rekomendacji odnoszących się do tworzenia i wzmacniania czynników rozwoju odpowiadających najnowszym wyzwaniom (Masik i Sagan, 2013; ECR2: Economic Crisis… 2014; Drobniak 2014). Ich zakres, zwłaszcza na poziomie wewnątrzregionalnym słabszych ekonomicznie regionów, uznać należy nadal za wymagający poszerzenia.

Zakładana w niniejszym projekcie identyfikacja czynników rozwoju w odniesieniu do regionów mniej rozwiniętych (jednostki NUTS 2 o PKB per capita<75% średniej UE) bazuje na założeniu uwzględnienia w ich modelowym układzie konsekwencji wpływu wskazanych aktualnych wyzwań polityki regionalnej. Identyfikacja ta odbywa się przy uwzględnieniu specyfiki regionów mniej rozwiniętych UE, które wykazują duży stopień uzależniania od dotychczasowej ścieżki rozwoju społeczno-gospodarczego (path dependency) (Hassink 2005; Domański i in. 2010; Gwosdz 2014). Zakłada się, że pełna identyfikacja czynników rozwoju, ich współczesnych przemian oraz nowych możliwości ich tworzenia i wspierania powinna sprzyjać, zgodnie z hipotezą J.G. Williamsona (1965) wzmocnieniu dywergencji między- i wewnątrz-regionalnej, co obserwuje się zwłaszcza w przypadku obszarów wchodzących na przyspieszoną ścieżkę wzrostu gospodarczego, w tym regionów mniej rozwiniętych UE (Davies i Hallet 2002). Niniejszy projekt wiąże się z próbą podjęcia tego zadania, z uwzględnieniem specyfiki regionów mniej rozwiniętych UE oraz prawidłowości na poziomie regionalnym i wewnątrzregionalnym. Wpisuje się to w trwającą w literaturze przedmiotu dyskusję nad najważniejszymi współczesnymi wyzwaniami zintegrowanej polityki rozwoju zmierzającej do skutecznej poprawy spójności (Farole i in. 2011; Barca i in. 2012; Fitjar i Rodríguez-Pose 2014; Capello 2014a; 2014b).

---

¹ Więcej na temat znaczenia kapitału terytorialnego w różnicowaniu przestrzennym współczesnych procesów rozwojowych patrz m.in.: Capello, 1999, 2014a; Camagni, 2008; Böhme et al. 2008; Barca 2009; Zaucha and Świątek 2013; Zaucha et al. 2014; Zaucha 2014; Zaucha and Komornicki 2015.
² Problematyka rozwoju spolaryzowanego była przedmiotem rywalizacji politycznej głównych partii w Polsce (Niklewicz 2010).

---

 

 

 

Uzasadnienie nowatorskiego charakteru badań

• Systematyzacja i operacyjne zdefiniowanie czynników rozwoju uwzględniających współczesne wyzwania polityki regionalnej oraz specyfikę uwarunkowań rozwojowych regionów mniej rozwiniętych,

• Wielowariantowe podejście do systematyzacji czynników rozwoju społeczno-gospodarczego uwzględniające zróżnicowanie zasobów endogenicznych i oddziaływań egzogenicznych warunkujących zróżnicowanie poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego w przestrzeni,

• Zaproponowanie metodologii pomiaru i prognozy oddziaływania czynników na rozwój społeczno-gospodarczy,

• Określenie wpływu nowych wyzwań polityki regionalnych na kształtowanie czynników rozwoju społeczno-gospodarczego regionów mniej rozwiniętych.

---